بخشی از متن پاورپوینت ابوالفضل بلعمي :
محمد بن عبیدالله بلعمی
ابوالفضل محمد بن عُبیدالله (عبدالله) بلعمی، مشهور به بلعمی کبیر، (متوفی 329) می‌باشد؛ او وزیر نصر بن احمد سامانی و برخی منابع او را وزیر اسماعیل بن احمد دانسته‌اند؛ او وزیر با درایت و ادب دوست و هنرپرور بود و دردفع شورش‌های مهمی بر ضد نصر نقش اساسی داشت که به آن در این مقاله اشاره می‌شود.
فهرست مندرجات
2 - وجه تسمیه بلعمی
2.1 - سکونت در بلعم
2.2 - سکونت در بلعمان بلاشگرد
3 - وزارت
4 - خدمات پاورپوینت ابوالفضل بلعمي
4.1 - دفع شورش مرداویج
4.2 - ترجمه کلیله و دمنه
5 - بیوگرافی و مناصب بلعمی کبیر
5.1 - وزیر نصر بن احمد سامانی
5.2 - وزیر احمد بن اسماعیل
5.3 - تصدی وزارت در ایام آشوب
5.4 - شفاعت حسین بن علی مروزی
5.5 - شرکت در جنگ‌ها
5.6 - دفع شورش مهمی بر ضد نصر
5.7 - دفع لشکرکشی مرداویج
5.8 - بلعمی و هنرپروری
5.9 - راوی حدیث
5.10 - عزل از وزارت
6 - مقام علمی
7 - آثار و تألیفات
7.1 - وفات بلعمی
8 - فهرست منابع
9 - پانویس
10 - منبع
شرح حال اجمالی
محمد بن عبیدالله بن محمد مشهور به پاورپوینت ابوالفضل بلعمي در سال 229 هجری متولد شد.
[1] بغدادی، اسماعیل باشا، هدیه العارفین، ج2، ص34، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
وی منسوب به شهر «بلعم» از شهرهای دیار روم[2] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج1، ص485، بیروت، دارصادر، 1995، دوم.
می‌باشد.[3] ابن ماکولا، علی بن جعفر، اکمال الکمال، ج7، ص215، داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، بی‌تا.
جد وی، رجاء بن معبد تمیمی هنگام حمله مسلمه بن عبدالملک به بلاد روم، به همراه وی به آنجا رفت و در همان‌جا ساکن شد و نسل او در آن منطقه تداوم یافت.[4] ذهبی، شمس‌الدین، سیر اعلام النبلاء، ج15، ص290 291، بیروت، موسسه الرساله، 1413.
[5] ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام، ج24، ص272، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407.
همچنین آورده‌اند که جد او «بهار» (بهار بن خالد بن مغیث) نام داشته است. بهار از شجاعان قبیله تمیم بوده که در سپاه قتیبه بن مسلم به مرو آمده و در منطقه‌ای به نام «بلعمان» ساکن شده است و به همین جهت به او بلعمی می‌گویند.
[6] سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج2، ص314، بیروت، دارالجنان، 1408، اول.
در مقدمه تاریخ‌نامه طبری به نقل از سمعانی آمده است: «وی از مردم بخارا است و احفاد او تا امروز (یعنی روزگار سمعانی سال 505) به بخارا بر جای مانده‌اند.»
[7] بلعمی، ابوعلی، تاریخ‌نامه طبری، مقدمه، ص16، تحقیق محمد روشن، تهران، سروش، 1318.
وجه تسمیه بلعمی
بَلْعَمی، شهرت دو وزیر دوره سامانی به نامهای ابوالفضل محمد بن عبیدالله (عبدالله) و پسر وی، ابوعلی محمد بن محمد بلعمی، در قرن چهارم می‌باشد.
سکونت در بلعم
در وجه تسمیه بلعمی دو روایت هست؛ به نوشته برخی منابع
[8] ابن ماکولا، الاکمال، ج7، ص215.
[9] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج2، ص313.
[10] یاقوت حموی، معجم البلدان، ج1، ص485.
هنگام حمله مَسْلَمَه بن عَبدالمَلِک (متوفی 120) به روم (آسیای صغیر)، نیای خاندان بلعمی، رجاء بن معبد تَمیمی، که از ملازمان مسلمه بن عبدالملک بود، پس از فتح آن دیار در محلی به نام بَلْعم ساکن شد و بلعمی منسوب به آنجاست.سکونت در بلعمان بلاشگرد
اما سمعانی
[11] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج2، ص314.
روایت دیگری نیز از ابوالعباس مَعدانی فقیه (متوفی 375) نقل می‌کند که براساس آن، بهار بن خالد بن مغیث، نیای این خاندان، از همراهان قُتَیْبه بن مُسلم (متوفی 96)، سردار عرب و والی خراسان (حکومت: 86 ـ96)، بوده که در لشکرکشی او به مرو، در قریه بَلاشگِرد و در محلی به نام بَلْعَمان سکونت گزیده و نسبت بلعمی به این محل است.وزارت
پاورپوینت ابوالفضل بلعمي ابتدا به وزارت امیر اسماعیل بن احمد از سلاطین سامانی رسید.
[12] نرشخی، ابی‌بکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ص348-347، تهران، توس، 1363، دوم.
[13] ذهبی، شمس‌الدین، سیر اعلام النبلاء، ج15، ص290 291، بیروت، موسسه الرساله، 1413.
وی در زمان امارت نصر بن احمد سامانی هم از حدود سال 309 تا 326 متجاوز از پانزده سال وزارت داشت.
[14] نرشخی، ابی‌بکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ص348.
او در این مدت در گسترش عدالت و انصاف و تدبیر امور مملکت تلاش نمود.[15] نرشخی، ابی‌بکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ص348.
خدمات پاورپوینت ابوالفضل بلعمي
خدمات پاورپوینت ابوالفضل بلعمي بدین شرح است:
دفع شورش مرداویج
پاورپوینت ابوالفضل بلعمي در دفع شورشی که بر ضد نصر بن احمد به راه افتاده بود، سهم بسزایی داشت. این شورش از طرف «مرداویج زیاری» (وی اولین حکمران آل زیار است که از سال 315 تا سال 323 حاکم طبرستان بوده است.) صورت گرفته بود بلعمی با ارسال نامهای مرداویج را که از شهر ری به سوی گرگان لشکر کشیده بود، او را از نبرد با امیر سامانی منصرف ساخت، «من صلاح نمی‌دانم تو با یک پادشاهی که صد هزار مرد نبرد از غلامان خود و بندگان پدر گرد او می‌گردند، نبرد کنی بهتر این است که تو گرگان را ترک کنی و برای حکومت ری با پرداخت مبلغی مالیات موافقت نمایی».
[16] ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج8، ص176.
مرداویج این پیشنهاد را پذیرفت و با امیر سامانی صلح کرد و برگشت.[17] ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج8، ص176.
در زمان نصر بن احمد سامانی قبل از بلعمی، ابوالفضل بن یعقوب نیشابوری و پس از بلعمی ابوعبدالله جیهانی به وزارت رسیدند.
[18] مقدسی، ابوعبدلله محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ص337، قاهره، مکتبه المدبولی، 1411، سوم.
ترجمه کلیله و دمنه
وی در زمان وزارتش دستور ترجمه کلیله و دمنه از عربی به فارسی را صادر کرد و به فرمان او بود که رودکی آن را به نظم درآورد.
[19] بلعمی، ابوعلی، تاریخ‌نامه طبری، مقدمه، ص16.
پسر او ابوعلی بلعمی وزیر منصور بن نوح سامانی شد و کتاب تاریخ بلعمی را از عربی به فارسی ترجمه کرد.[20] بلعمی، ابوعلی، تاریخ‌نامه طبری، مقدمه، ص15.
بیوگرافی و مناصب بلعمی کبیر
ابوالفضل محمد بن عُبیدالله (عبدالله) بلعمی، مشهور به بلعمی کبیر (متوفی 329) می‌باشد.
وزیر نصر بن احمد سامانی
وزیر نصر بن احمد سامانی (حک: 301ـ302) که ظاهراً از زمان اسماعیل بن احمد (حکومت: 279ـ293) از نزدیکان امیراسماعیل بوده است،
[21] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج6، ص4، بیروت 1405/1985.
هر چند که برخی منابع او را وزیر اسماعیل بن احمد دانسته‌اند.[22] ابن ماکولا، الاکمال، ج7، ص215.
[23] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج2، ص314.
[24] غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، دستورالوزراء، ج1، ص108، چاپ سعید نفیسی، تهران 1317 ش.
[25] ناصرالدین منشی کرمانی، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزراء، ج1، ص35، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران 1338 ش.
وزیر احمد بن اسماعیل
تنها مورخی که وی را وزیر احمد بن اسماعیل (حکومت: 295ـ301) دانسته ابن اسفندیار
[26] ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، ج1، ص266، چاپ عباس اقبال، تهران (تاریخ مقدمه 1320 ش).
است که در درستی گفته‌اش تردید هست، زیرا تا اواخر سلطنت احمد بن اسماعیل، ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی، عهده دار وزارت بوده است و در آغاز سلطنت نصر بن احمد، که در آن زمان هشت ساله بوده، هنوز هم مقام وزارت داشته[27] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج1، ص330، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران 1363 ش.
[28] محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج1، ص129، ترجمه ابونصر احمد بن محمد نصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران 1363 ش.
و پس از وی شغل وزارت از 310 تا 326 به پاورپوینت ابوالفضل بلعمي واگذار شده است.به هر حال، اگر هم ابوالفضل وزیر اسماعیل یا احمد سامانی بوده باشد، آگاهی ما از وزارت او هیچ یا بسیار ناچیز است و فقط در دوره نصر بن احمد سامانی است که پاورپوینت ابوالفضل بلعمي به عنوان وزیری با تدبیر و کفایت مطرح می‌شود.
تصدی وزارت در ایام آشوب
او هنگامی متصدی این مقام شد که خراسان و ماوراءالنهر دستخوش آشوب و شورش بود و حکومت‌های دست نشانده در گرگان، طبرستان و سیستان با داعیه خودمختاری بر سامانیان می‌شوریدند.
شفاعت حسین بن علی مروزی
نخستین بار که نام پاورپوینت ابوالفضل بلعمي در تاریخ این دوره به چشم می‌خورد در 306 است. در این سال، منصور بن اسحاق بن احمد (شاهزاده سامانی و حاکم سیستان در 299) به همراهی حسین بن علی مَرْوَزی (سردار سپاه و یکی از داعیان اسماعیلیان)
[29] حسن بن علی نظام الملک، سیاست نامه، ج1، ص287، چاپ هیوبرت دارک، تهران 1347 ش.
بر نصر شوریدند، اما این شورش به شکست انجامید و حسین بن علی به زندان افتاد که پس از چندی با شفاعت بلعمی از زندان آزاد شد و به این مناسبت شعری برای بلعمی سرود[30] عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدهر، ج4، ص97، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت 1403/ 1983.
هر چند که به گفته ابن اثیر[31] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج6، ص149، بیروت 1405/1985.
حسین با شفاعت جیهانی آزاد شده بود.شرکت در جنگ‌ها
پاورپوینت ابوالفضل بلعمي نه تنها وزیر کاردانی بود، بلکه در جنگ‌های سامانیان با دشمنانشان نیز شخصا شرکت کرد و در سال 308ق. در جنگی به سرداری حمویه بن علی با لیلی بن نعمان دیلمی شرکت داشت که این جنگ با پیروزی حمویه و قتل لیلی بن نعمان خاتمه یافت.
[32] گردیزی، عبدالحی بن الضحاک، زین الاخبار، ص192، تهران، دنیای کتاب، 1363، اول، .
[33] ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج8، ص124 125.
[34] نرشخی، ابی‌بکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ص348.
سپس در 310، به همراهی سیمجور دواتی، به فرمان نصر بن احمد، به جنگ با ماکان بن کاکی (متوفی 329)، رفت. چون این جنگ به درازا کشید، آنان با ماکان از درِ صلح درآمدند و طوری وانمود کردند که ماکان شکست خورده و از استرآباد فرار کرده است، اما پنهانی با وی قرار گذاشتند که پس از عزیمت آنان، ماکان به همان‌جا بازگردد.[35] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج6، ص170، بیروت 1405/1985.
او در سال 326 از وزارت عزل شد.[36] نرشخی، ابی‌بکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ص322.
[37] صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج1، ص619، تهران، فردوس، 1378، هشتم.
علت عزل وی همانند نحوه مرگش چندان روشن نیست.[38] حداد عادل، غلامعلی، دانش‌نامه جهان اسلام، ج4، ص51، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1386، دوم.
دفع شورش مهمی بر ضد نصر
در 317، ابوالفضل در دفع شورشی بر ضد نصر بن احمد سهم بسزایی داشت، بدین قرار که در غیاب امیر سامانی از بخارا آشپزی به نام ابوبکر خباز، برادران نصر بن احمد به نامهای ابراهیم و یحیی و منصور را از کهندژ بخارا آزاد کرد، و آنان به یاری دیگر زندانیان آزادشده و گروهی از لشکریان، قصر نصر را تاراج کردند و در شهر شورشی بزرگ به وجود آوردند و بخارا را گرفتند.
[39] محمدبن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ج1، ص130ـ 131، ترجمه ابونصر احمدبن محمد نصر قباوی، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران 1363 ش.
[40] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج1، ص335، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران 1363 ش.
[41] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج8، ص209.
چون نصر از این ماجرا آگاه شد، عزم بخارا کرد، اما ابوبکر به همراهی پسر حسین بن علی مَروَزی و گروهی به لب جیحون رفت تا از بازگشت امیر جلوگیری کند. در این هنگام، ابوالفضل نامهای به پسر حسین نوشت و ظاهراً او را به همکاری با دربار ترغیب کرد که پسر حسین، پس از آگاهیِ از مضمون آن، ابوبکر را دستگیر کرد، و امیر به بخارا بازگشت و شورش به پایان رسید.[42] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج1، ص335ـ336، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران 1363 ش.
دفع لشکرکشی مرداویج
در 322 هنگام لشکرکشی مرداویج به گرگان، حاکم آنجا، ابوبکر محمد بن مظفر، شهر را رها کرد و به نیشابور رفت. نصر بن احمد، لشکری به مقابله با مرداویج فرستاد که بلعمی نیز همراه این لشکریان بود و در نامهای به مطرف بن محمد، وزیر مرداویج، او را تطمیع کرد، و مطرف تعهد نمود که لشکریان مرداویج را از گرگان دور سازد. اما مرداویج آگاه شد و مطرف را کشت
[43] عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، ج1، ص194، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران 1363 ش.
و در نامهای دیگر به مرداویج از او خواست که خراجی بپردازد و از گرگان به ری بازگردد. بدین ترتیب، غائله پایان یافت.[44] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج8، ص263.
بلعمی همچنین از نصر بن احمد برای ابوعلی محمد بن الیاس، که پس از شورش برادران نصر بن احمد حکومتِ کرمان را داشت، شفاعت و او را از زندان آزاد کرد.[45] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج8، ص278.
بلعمی و هنرپروری
بلعمی ادب دوست و هنرپرور بود و به رودکی توجه خاصی داشت، تا جایی که رودکی به خواهش او و دستور نصر بن احمد کلیله و دمنه را به نظم درآورد. بلعمی ممدوح رودکی بود،
[46] سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، ج1، ص314ـ315، تهران 1336 ش.
[47] سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، ج1، ص425 به بعد، تهران 1336 ش.
ناصرخسرو[48] ناصرخسرو، دیوان، ج1، ص458، بیت 12، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران 1368 ش.
و عنصرالمعالی[49] کیکاووس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس نامه، ج1، ص221ـ222، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران 1364 ش.
نیز فضل و درایت و کاردانی بلعمی را ستوده‌اند.راوی حدیث
وی راوی حدیث و از اصحاب محمد بن نصر مروزی بوده
[50] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج3، ص188، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 19641976.
و از علمای اهل حدیث آن دوره مانند محمد بن جابر، محمد‌حاتم بن المظفر و ابوالموجه محمد بن عمرو حدیث شنیده است[51] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج2، ص314.
و ذهبی[52] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج 15، ص 292، چاپ شعیب ارنؤوط و ابراهیم زیبق، بیروت 1403/1983.
او را امام فقیه نامیده و دو کتاب تلقیح البلاغه و المقالات را به او نسبت داده است. اصطخری[53] ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک، ج1، ص260، چاپ دخویه، لیدن 1967.
[54]